Final Report
Our Work
Regional Offices
Agreements & Norms
Finantial Information
Balance TRC
Links
Sessions with Institutions
International Seminar
Public Hearings
Disappeared persons
Exhumations
Photograph Project
Photo & Video Gallery
Press Releases
Speeches
Bulletins
 
 
Audiencias de CasosAudiencias TemáticasAsambleas Públicas
  Audiencias Públicas en Ayacucho
Regresar
 

Audiencias Públicas de Casos en Huanta

Tercera Sesión, 12 de abril de 2002, 2 p.m. a 7 p.m.

Caso 16. Testimonio de las señoras Asunta Tambracc de Chávez
y Maximiliana Urbano Vega y señor Máximo Maule Huacho

Doctor Salomón Lerner Febres.
... Asunta Tambracc de Chávez, a la señora Maximiliana Urbano Vega y al señor Máximo Maule Huacho, para que testimonien sobre lo ocurrido en la comunidad de Ccano.
De pie por favor.
Señora Asunta Tambracc de Chávez, señora Maximiliana Urbano Vega, señor Máximo Maule Huacho. ¿Prometen ustedes solemnemente que aquello que van a declarar es la verdad y lo hacen con honestidad y buena fe? ¿Sí?

Voces de los testimoniantes.
Sí.

Doctor Salomón Lerner Febres.
Gracias, pueden tomar asiento.

Voz miembro de la Comisión.
Señora Asunta de Chávez, señora Maximiliana, don Máximo, les saludo con mucho respeto y les deseo que el testimonio que van a dar, que ciertamente va a ser muy doloroso para ustedes recordar esos tiempos nos va servir a nosotros para buscar la verdad, les invito pues a que den su testimonio.

Señora Asunta Tambracc de Chávez.
Señores hermanos, ñuqa qamuchkani kay Comisión de la Verdad, kayman huk kay pasasqay tiempukunapi, co. Iman pasawasqanku huk testimoniyakuykuq kay comunidad Ccanumanta, qamuchkani kay kanan kay punchaw kay willakaykamusaq, Imam ñuqayku comunidaykupi sasachakuy pasasqankumanta señores, arí Ñuqaykum, ñuqam comunidad Ccanupi yacharqaniku defensa autodefensapi, huñunakuspayku, sasachakuypi sendero, senderista llumpay senderistapa llumpay muyurisqan qinaspaymi señores yacharqaniku chaypi negociyuchakunata ruraspaykum, manaña chakramantapas lluqsispaykum, chaypi huk kuidakuspa, kuidakuspallaykuña tardeykuq, tutaykuq, karqaniku.
Hinaspaymi chaypi iglesia evangelicapi, iglesiayku karqa, evangélica pentecoste del Perú. Chaymanmi serviciomanpas rispayku vigilanciyalloqllaña ruwarqaniku cultutapas. Chaypim huk sabado tardipi karqaniku. Vigiliyapi, vigiliyapi karqaniku tantu hermanus cien yaqa pachak nisqa hermanukuna karqaniku. Hinaspaykum chay sirvisiyuta tukuykuptin las nueve kama ruwarqaniku sirvisiyuta. Ispusuy chaypi karqa embajadores de Cristo de los Jóvenes karqa Presidente y karqa diyakunutaq Igle... qina iglesiyapipas. Chaymi chay esposuy dirigimurqa chay tarde, chay tarde dirigimura, hinapin chay servicio cultutam tukuykuniku. Hinaptin tukuykuspay, tutam tukuykuniku, oraciyunta yaykuykuniku, oracioman yaykuniku cuarto de horata. Orakuchkaptiyko sabado tardita venti tres de febreruta, hinaptin chaypi kachkaniku. Hinaptinmi chay oraciyonpi kachkaptiyku cuarto de horas pasaruptinñam hukta punkuta, qawariykuptiyqa, orakuchkaptiyku hukta arman toqyakuyta qallakaykamuchkan. Chay iglesia ukupi, chay vigiliyapi kaq hermanukunawan yaqa sesentallañach qeparurqaniku y wawaykunapas qinapi kedarurqa vigiliyapa. Chay hermanukunawam orakuchkaptiykum ñuqañataq pulpitupi ñawpaqchampi orakurqani, makiyta kaynata quqarispay. Qinaptinmi hukta bala toqyaramun. Hinaptin nini. Imataq chay pasakuchkan, suyñuynuypichi kachkani icha rikchayniypichu kachkani nispay punkuta kaynata qawarini. Hinaptinqa punkupi, huk runa qatun runa gordo sayachkasqa. Falta kaynata marqakuykuspa, kaynata rafagata mana samaykuspa balata kacharimuchkasqa kayna quntay quntay kachkaptiyku, manaña uno por unoñachu aswan llapachan manaña kaynata kacharimuchkasqa.
Hinaptinmi hukta kaynata muyurispay imataq kay rikchaynipichu kachkani imaynataq kay suyñuchkanichum imaynataq nispay kaqlla kaynata orakuni orakuchkani. Hinaptinqa makiman chayaramun huk rumiwan chuqasqa qina. Hinaptinmi bala chayaramun makiyman, hinaptin makiyman chayaramuptinmi pampaman kuchpakuruni hinastin qawakuykuni makiyta hinaptinmi makipa qaran kaymanta wichimuchkasqa llapan kay qarankuña, tillparikamuchkasqa yawarpampapi, ima venata tipiruptinmi venanmanta mangueramanta qina yawarmi todo pawakuchkan tukuy pirqaman. Hinaspa kaynata hapikuykuspaymi chaynata kachkaptiyqa wañuchimuchkan partin, hisuputa apamusqa kay kaspiman puntanman wankiramusqa trapota hinaspa partinñataqmi gasolinata apamusqa bidumpi. Chay aceite bidumpi parteñataqmi fosforota prendichkan, parteñataqmi bancawan wañuchichkan, parteñataqmi kaspikunawan waqtachkan, parteñataqmi armawan muyurimuchkan, wañuchistin kananmi llapa allquta tukusun yananmanta tukusunmi llapa miserableta, kananqa uchpayachisunmi nispan chaynata rimaspanku, heridokuna puchuqtapas wañuchispa ninawan prendispa, hinaptinmi chay napi, chay hora ñuqañataq qapikuni kaynata makiy. Hinaspay yaparamuwanqa umaypichi, wasaypichu kaynata qapikuruspay wañuqtukuruni pampaman wañuqtukurusaq, manaña yapamuwanampaq, nispay.
Iskay wawachaykynam qepalaw bancapi puñurqa, hukninmi warmi iskay wat... huk wat iskay watayuq, hukninñataqmi kimsa wata partichayuq, qarin. Chaypi puñuycachirqani. Hinamtinmi wawayta qawarimuptiy wawayqa wakna bancapi qawanpi pawakachachkasqa ultimo qalatuchallaman, pachantapas chutukuruspa chay huknin wawachayta kaypi qapirachisqa chay iskay watachayuqta, kay qepa parkuychampi, hinaptinmi chaynaruptin wawachakunaqa pawaramuspan “ama papachallayta, mamachallayta wañuchiychu”, niptin “aw allqo papaykiqa wañunmi, aw miserable papayki wañunmi, kananya qamuchun chay militar, papaykichik amiguykichik, qosaykichik”, nispan, wawachakunataqa qinapi armapa kulatanwan huknin wawata waqtaruptinmi, wawaqa qinapi banca ukupi upallalla uyarayan waqakuspan. “Kananqa tukuykich tukusaykichikmi llapa allcco kananyá qamkuna manamá chay militarnikichikta qayakuychik nispa. Militarpa ladunpi karqaniku, base militares kara hinaptin chaypi karaniku. Hinaptinmi militarkunata gobierno recogiramurqa chay watapi. Hinaptinmi chaypi ñuqayku karqaniku mana militarniyuqña.
Chay militarpa ladunpi kasqaraykum llumpaychata chiqniwaqkuriki, “chay militar allqo amiguykichik maymi, kananya rimasunkichik” nispa chayllamanta chaypipas chaynata nispa wañuchin, chay partida na wañuchiptin waqtaypi pastorpaqa mamitan, chaymanta suedray hermanayñataq qepachapi orakurqa hermanaypas. Hina qepachapi qina qonqoranpa orakusqa suegraypa waqtampi qinaptinmi nini: “Kuchpakuychik, wañuqtukuychik”, nispay ñoqaqa nichkani, “wañoq tukuychik baliyarusunkichikmi wañuqtukuychik” niptiy qinalla suegrayqa orakuchkan, hinaptinmi chayna unayña, huk uraña chaypi maskarispan maskarispa wañuchin llapa herido qaparkachaqtaqas ventanan pawaqtapas ventanapi suyaspan, qananiq ventanapi kaqtapas chaypi suyaspan, qawalawpipas punkupi chayna suyakuchkan, chaymi iglesia kayna patyunpipas sayakuchkan. Chaymanta callipipas lliwa karapetakuruspanku, hinaptin ventanan pawaqtaqpas kay pajaro jebe wañuchichkawaq kuchpachkaq inam, sapa ventanam pawaqta ukuman qawaman pawaqtaqa wichichispa, wichichistin balawan qinaptin pawarunaypaq ñuqapas kani. Pawarusaqya wakninta, iskaparuymanraq niptiyqa, chay qawariptiyqa wichiykachin balawan. Hinaptin manaña iskapaymanchu hinallapiña kasaq nispay. Chaynata uyarayachkani yawar tukuramuwachkanya manaña atiniñachu simiykunapas lliwñam chakiramun, yawar avanzakaramuptin hinaptinmi suegray hinalla urakuchkan.
Chaymanta rikuriramun punkumantaña lliwta tukurunchikñam, allqotaqa kananqa lloqsisunchik callemanña pueblomanña, kanaqa yaykusunchik compañeros nispa lloqsechkaspaña rikuramun suedraytaqa. Aw wak allquqa orakuchkachqaraq miserableqa, waqaya kawsachkasqaraq nispan kutirimuspan pasturpa mamitantawan suegraytawan umanman kaynata balata churaykuspallanñam pukpukyarachin. Manay manaytin rimarinkuchu, qina chayna qonqorampachallam kedarunku wañusqa. Hinaptinmi chaynata pasarun, kananqa callimanña wasita kañaykamunku callimanta yaqa pichqa wasita kachaykun. Kañaykamuptinmi wayqan uchkunmi achkikamuchkan mana maypas iskapanchu tutayaq achki hinaptinmi chayna chutarayachkani hinaptinmi chaymantaqa lloqsichurniqta qawarimuspay imaynatataq qatarirusaqa, wañupaykachiwanqach kutiramuspan nispaymi qatarispay ñakañakayta huknin makillaywan hatariruni.
Hinaptinmi waqtaypi huk hermana sanuchalla qatarirun taspipakuspan. Hinaptinmi sanuchu qam kachkanki hermana? Nini. Hinaptinmi sanum ñoqaqa kachkani, ñuqataqa hapiruwanmi bala wañuruchkaniñam, wataykuway kayniyta niptiy manam wañurachiwanqam kutiramuspan iskapakuchkanim niptinmi wawaykunaraykuya wataykuway, wañurusaqmi kanachallan, nispa niptiymi trapota llikiruspan kayta tiquykuwan. Hinaptinmi yawar tumpata samaykamun. Hinaptinmi chayna qatarispay punkuman lluksiptiyqa isposuyta qawakacharini, maypitaq kachkanki wachu nispay niptiymi mana kanchu chay ukupiqa. Hinaptinmi nini: Iskaparunchiki paychiki churinkunata uywanqa, ñuqaña wañuptiypas paychiki uywanqa qampichiwanqapas iskaparusqam nispa qawakacharini tukuy kuchu bankata.
Hinaptin kanchu. Chaymanta lloqsiykamuni punkuman hinaptinqa wawaykuna hapikuruwan chay qalachalla. Hinaptinmi mana mayman iskapayta atinichu. Mana mayman iskapayta atispaymi chay wawaykuna qapikuruwaptin qawaman lloqsiykamuni punkuman hinaptinqa qanayman urayman chutarayachkasqa llapa ayallin. Ninawan partilinguakuchkan, partintukuykuchkan, partin tukukuchkan kaynata: ninapa kañasqan heridukunam waqakuchkan, heridukunam takichkan orakuchkan. Taytay kutichikuway, ama llumpay nanaytaqa quwayñachu nispa orakuchkanku. Hinaptin punkupipas isposuyta qawakachani, mana kanñachu, hinaptinmi nini: Loygochiki iskaparura monteman nispay.
Hina Iglesia punkuchallapiña tiyaykuspay chaypi tukuy tuta tiyani, wawaykunata millqakuykuspay yawar tukukaykamuchkanña makiymanta. Yakuyanuwachkan llumpallumpayta, kanachallanchiki wañurusaq nispa. Hinaptinmi yana llikllaywan tapakuykuni qawayman, wawachantinkuna, pararaqtaq chay hora paramuchkan hinaptin qawachimuwachkanku wakwaypiraqchusmi allqoqa tiyachkan iskaparunchusmi wak rumi sikinman nispan. Linternawanpas qawachimuwachkanku hinaptin rikuramuwaspaqa kutiramuspachá wañurachiwanqa nispa, chaynata tiyachkani, Hinaptinmi las cuatru, las tresña, imay hurataq achikyamunqa, kurawanqakuch achikyamunankamaqa wañurusaqchiki, maymantataq isposuy rikurimunqa, nispa. Imay uratataq chuccupas waqamunqa nispay nichkaptiymi gallo waqaramuspan las cuatrutaña chayna callepiña carruwan yaykumunkuqa qanayta. Huk uraymanta iskay hinaspan chay pasajeruta talleramuspan yaykumunku, vaciyuchallaña, compuertanta kicharuspan. Chaymanñataqmi wasimanta llapa bultuta, llapa tiendamanta, llapa pachallapa, imata qinastin, qinastin, carruñataq qanayman urayman muyurichkan, chayman inaya juntachsitin. Hinaptinmi nini: Wakmanchu subikurusaqpas pasaqerun kani nispay, librakurusaqraqmi nispay. Hinaptinqa paykuna chay pusaramuspan carrumanqa llinakusqakun, llapa wasimanta sakiyaspanku. Chaynatam chayna achikyaruni hinaspaymi ni: imamtataq kananqa ruwasaq?. Maymantaq iskapasaq nispay. Chay las cuatruña, qinaptin cuatru y mediaña hinaptinmi chaymantaqa, las tres las trestam napi chay uku lawpi iskayta kedarachimusqaku. Hinaptinmi qayanakunku: “Cumpañeros maytam chayta yaykururanki, llapa allqukunam qapiramusunki, wañurachimusunkichik” nispan “compañeros”. Hinaptinmi, wañurachin iskaytaña, kedarichiwanña, nispan qayanakunku, “maytam yaykurunkichik. Chay llaqta ukumanqa, llapa allqukuwanqa compañeros iskapamuychikña. Vamos eskapamuychik niptin eskapamuspampas wañuchin , wañuchin esca... las cuatro y mediataña, pasaruchuy upallaramun hinaptin kaywaypichik pakakuchkan nispay uyarayani. Tapakurun chay llikllaywan hinaspay, qinapi wasiqa lenguakuchkan, chaymanta hermanaypa wawachanmi karqa iskay, uchu wata uchu misischayuq karqa, manaraq puriq, kaynallata sikillanwan aysapa puriq. Chayllaraq laqsaraq hinaptin chay wawachata hermanaytapas wañurachisqa, qonqorayachkaqta. Wawachan qepimpi kara, wawachan kayta wasata batearamuptin kay lliklla kipuntapas, chaynata panchirachisqa bala. Hinaptin chay wawa wichirusqa qipinmanta. Chay wawacha waqan tukuy tuta, rakuta, llañutaraq waqan. Parapipas waqan, hinaptinmi chay wawacha lobraramusaq imaynataraq aparamuyman wañurunqach achikyaqkamaqa nispay, chay wawacha waqaqta uyarispanmi nin: “allqo, waqaya papay mamay nispayki waqay. Kanaqa papayki allqoqa uchpayanmi, kananqa wañuchimunikum” nispan, chay wawachatapas yachapayaspanraqmi chaypi mana quqarikunchu nini. Quqarukunmancha, chaycha ukullampas wikapaykunmanchiki nispay chayna achikyaruni. Hinaspaymi achikya las cincotaña. Chay kedaq defensamantapa qawaq qamuspa, hinaspanmi niwan huk hermana ricuriykamuwan. Hermana imataq pasarusunki, niwaptin, balam hapiruwan nispay. Chaymi achikyaruni, hinaptinmi, esposullayta manachu rikukullanki niptiy, wak napim carreterapa iglesia urachallampim chutarayachkan. Balearusqakum, hinaspanmi kañarusqakuraq, niptinmi mana waqaytapas ni ima ruwaytapas atinichu... (Cambio de lado de cassette) ...Mam qawaymanchu, o qawaspayqa lukayaruymanmi. Manam qawaymanchu. Kanan qamkuna wasiman aparapamuwaychik nispay. Suedraykipas wakpim kachkan niwan. Hermanaykipas wakpin kachkan wañusqa, nispan niwaptinmi mana imayna ruwayta atinichu. Sunquypiri kapka duruyay rikuriruptin ni waqayta ni imanayta atinichu. Hinaptin maki nanaywanqa kachkanitaq kayna chumpayoq. Chay chumpay chuturuwaspankum cambiaykachiwanku. Hinaptin yawarqa sutukamuchkan chayna qawaykuni parte hermanukunata nini pasturta. Pastu mamitanta achka hermanukunata chaypi ãnusqa qawaykuspaymi manaña ima pinsayta atinichu. Huk sueñuynipi qinam rikuriruni. Hinaspaymi chaynap tiyani wasiman pasaykuspay. Wasiytaqa aparunkuchu, kañarunkuchu imaynaraq, ama wasiyta kañanmanchu wawaykuna imawanraq pachakuykuspa nispay yaykuykuni.
Hinaptinmi wasiyqa qina candaduyarayachkasqa, yachaparqakuniku chaypi, karpa wasipi qinalla. Hinaptin chay qinalla kasqa markanta yaykuykuni, markanpi kanñachu hinaptinmi chayna kachkaptiymi qespiramun ambulante Machentemanta, qinaspam aparuwanku Machentiman. Hinaptinmi manaña esposuyta rikunichu. Wawaykunapas chaypi deqaykuspan Machentimanña pasani. Hinaptinmi Machentimantaqa kaymanña mandaramuwanku. Machentimanta paqarintin kutimuchkani, esposuytaqa enterraq apachkanku. Hinaptinmi pasamuspay kay Ayacuchupi hospitalpi kani. Imanaspa wawachaykunata chay iskay watayuqta, wawachaykunata dejaramuniña cuñaduyman qawariripuwankichikmi wawayta, nispay. Hinaptin chaynaspayqa kay hospitalpiña killa kani.
Hinaptinmi makiyqa manaña sanuyarikunñachu, parte unquqkunata qawachkani. Partiqa iskay semananta huk semanamanta llosekuchkankuña. Ñuqapqa mana sanuyarinñachu hinaptinmi kaynallaqa qaykapitaq sanuyasaq nispay. Chaymi nini, ductorkuna qawaspa manam kayqa (inaudible) hapinanpaspaq allinchu. Kaytaqa amputasunchikmi niwaspam kaymantam kuchurusunchik niptin uyariruni chayna rimaqta. Hinaspay mam kuchuwankichikmanchu mejor lluqsikusaqmi, qawapim Tayta Diyusñach qampikuwanqa manapas nispaymi nispay (tose) chay nispaymi chaypi wawaymanta llakiwan, isposuymanta llakiwan, suedraymantam llakiwan, yaqañam lukayachkanipas. Piraq wawaykunata uywachkan, piraq mikuchichkan wawaykunata nispay, Imamantaraq uywasaq kayna inválida. Piraq uywanqa nispaymi waqachakani sapa punchai señor.
Chaymi señores killa masmanta hospitalmanta lluqsiruni. Hinaspaymi lluqsiruspay kutiykuni Ccanuman. Chaypim wasiymanqa chayaykuni. Chunniqmanña hinaspaymi waqani sapaypunchaw. Piraq kayna invalidata uywawanqa, maqaylla maqarunman kara, ama wañuchinmanchu kara. Maqaruptinqa sanuyanmanchá kara, nispay waqani sapapunchaw. Hinaspaymi chaymanta wawaykuna iscuylaman yaykuptin chaymantaña edukaspay chaypi kani. Primariyanta tukurun. Hinaptinmi primariyanta tukuruptin mana maymanpas apanaypaq kanchu. Wak mana kanchu colegio. Hinaptin secundariaman yaykunampaq. Hinaptinmi waqani, imaynataras educasaq wawaykunata, kayna chik chakrapiqa wañunqapas, heridupas kanqa, mana estudiyuq manachik imatapas tarinqachu, sufrinqachiki ñuqa qina, nispay chaymi waqaspay hinata pasamuni. Tayta Diyusta mañakuykuspay pasasaq ya Ayacuchupi luegochik pachallataña taksapakuypaypas educasaqriki, imaynata ruraspapas wawaykunata. Jukchu mana edukasqa kanqa nispaymi pasamuni kay Ayacuchuman.
Hinaspaymi kaypi wasi alquilaspay yachapakuspay kay huknin makillaywan taqsapachakuspay educani wawaykunata. Hinaspaymi mana atiniñachu imayna sostiniytapas, escolar matrícula horaqa qatun pensamientuwan manañam puñuniñachu, umaytapas sintiruniñam. Imawanraq rantisaq cuadernunta, uniforminta imaywanraq matriculaykachisaq qinachiki ñuqa wañuyman kara, qariqa llamkapakuspa, cargadurllapas kaspan sostinimancha kara. Imapaqtaqsi ñuqa kedarani nispaymi waqastin manaña atiniñachu kanan sustiniyta, secundariyaman wawaykuna yaykuruptin kanan kay watapipas manam atiymanñachu churayta. Mejor chakramanña kutisaq nispay. Kutispay kanampas por más qinata matriculaykachiy, pormas, taqsapakuni kay huknin makiwan qina. Kay maki nanaq makiwanmi rurapakuni imanasaqtaq pitaq mantininqa, pitaq uywawanqa nispay. Sagerusaq llaqtapi hinaptimpas sapallankuqa imamanpas echakurunqachik nispaymi educani, chay makiywan mana ima ruwaytapas atinichu.
Chay iglesiapi mañakuni hinaptin mayllamantapas yanapakuyta tariyman, Pillaraq yanapaykuwanman nispa. Chaymi makiypa apasqan kayna señor... Kaynatam bala aparuwan hermano. Hinaptinmi kay quknin tullutam aparun. Hinaptinmi kay llañuchallana qapichkan. Chaymi kay chumpiwan wankichaykuspallay sustinispay sostichaptillanmi ruwapachakuni qina kayna taqsapakuspay wawaykuna, imapaq faltaqniykupari apenas mikunaykupaq qinalla. Educanaypaqa qina mana atiniñachu sustiniyta hinaspaymi qawani sapapunchaw makiyta qawaqawykuspaymi waqani.
Sanu kaspayqa imata ruwapakuspaypas ñam iducaymancha nispaymi waqani y achka viudakunam, achka wakcha wawakunam kedan chayna qina chaypi kedaqkuna wañun trentaycuatro, trentay cuatro muertusmi chaypi wañun iglesiyapi trenta, qawalawpiñataqmi cuatro. Chaymi kidaspaykunapas, chayna ñuqa qina ñakarin. Wawakunam waqan, wawaykunam waqan papallakunata qawaspan, papayaqkunaqa orgulloso, munasqantam mikunku, munasqantam pachakunku, mañakuptimpas quykunmi papanqa ima mañakusqantapas ñuqaykuñataqmi manañam tarinikuñachu ima horaraq wañuchira? ”Ama huk wañuchinmanchu, maqarunman kara. Hinaptinqa paycha educawanmanku kara” nispanmi escuwilapipas papankuqa chayamuchkan, mamanku, mamankuna manaña qamuptimpas papanqa chayamuspaqa qawaykuspa chaymi imataq munaspaypas escuwila kuligiyuypipas, alto segundo pisomanña subironi, manaña rantiqkunata ni chay rantiqkunata munaspay, manaña chay imapas rantipaq apamusqankuta, munanayrayku segunda pisomanña subiruspa tercer pisokunpiña tiyani hasta qan pitumunankama niptinmi kutimuspay waqani. Chay nispay ñuqa wañuyman kara. “Papaykuqa ruwanmanmi kara”. Kargapakuspallanñapas nispay joven nispa esposuy wañura, venticuatro añusniyuqlla. Chaymi mana imayna sustiniyta atispa kanan ruwigakullani uyarini kay Comisión de la Verdad yanapaykuwanmanku kay situaciyónniyta qawaykuspanku, nispay qamuni hermanos. Chaymi willakullaykichik, kayta testimuniyuyta año mil novecientos noventayunupim. Kay pasakura. Chayllaman ñuqapa willakuyniy, hermanos.

Señora Maximiliana Urbano Vega.
Hermanos, hermanas ñuqapas kay Ccano llaqtapi kaqmi nors qina chaypi pueblopi kaqmi kani hermanoykuna, chaymi chay llaqtapi evangeliyku pentecostalpe karaniku. Hina chay tutapim karani kay hermanaypiwan kuskayku, llapayku, karaniku chaypi achka, qinaptinmi vigiliyata ruwaspayku chay tutapi karaniku. Hinaptinmi chay mana kunan parte hermanokunawan servikuyta ruwaraniku. Chaymi chay serviciyu ruwasqaykumanta chay servisiyu ruwasqaykuta tukuykutin partiqa ripukuraku, partillaña kedaraniku vigiliyapi. Hinaptinmi chay vigiliyapi lloqsikachariruniku chay sirvikuy tukuyta hinaspayku oracionmanña yaykusunchik, samacharispanchik nispa niptinku lloqsikacharimusqaykumanta kaqlla kutiykuspaku orakuraniku, oración yaykuykuspayku.
Hinaptinmi chay chawpi oraciyunpiñam kachkaptikuyñam balaqa qonqaychata toqyayta qallaykamun. Llumpa llumpaychata, hinaptinmi imataq chay balachu? Imataq rayuchu llipiyachu; imataq chayqa nispaypi mana werpuypi, ni manchakuyniy llaki ni ima kanchu, normallata orakuchkani, parte hermanokunapas puntaypi qepaypi orachkanku qina qepaylawmanqa chay bala toqyaytaqa qirmarinñachu, puntallaypiña orakuchkanku, puraminti qinaptinmi chayna bala llumpallupaychata chanlalalayllaña calamina wasipi toqyakamun, llumpallumpaychata inglesiyapi. Hinaptin mana ni ima ruwayta atinichu. Orakuchkani wawachay qepikusqa qinaptinmi hukchalla una unay chay bala toqyachkan qawaña ñawiypi ratarun llipipya qina pegarun. Hinaptin imataq (interrupción vos de varón) imataq chay ñawipiqa llipyaqa ratarun nispay qatariruni. Chaypin lliw qalay bala toqyasqan qawaña qatariruni hermanoykuna; hinaptinmi chay mana qawarikun qawarikuruni chay ukupi, hinaptinqa na, petromaxpiriki punchawllaña kakuchkan chay ukupiqa. Hinaptin qawarikuruptiykuqa pulpitu kuchupi armawan lukuchallamanña topqechkasqa runaqa qepechayuq, punchuyuq, hinaptin qatariruspay punkulawman pasani. Aw chayta hapimuychik nispay, pitaya ninipas. Chay hapimuychik nispay.
Qinaspaymi pasani hawaman. Hinaptinmi qawapipas wakna punku llave qepan pimkuchapi sayachkasqa armayuq qepiyuq, chaypipas mana imanawanchu chay runa. Hinaptinmi qawapi, qawalaw pampata richkaptiyña balan nawan, chay armapa kulatanwan waqtaramuwaptin wawachay qepiypi wawachallayta qapiramun umanpi chaq niyta qapiramuptin chanki, chanki inaraq sayaruspay pasani waklawman y hinaptin qawakacharikuptiyqa carreteram bagachkasqa huk señora kay ñawpaqnimpi. Nina Linguakuchkaq, umanmanta nina lenguakuchka hinaptinmi waknatachiki ruraruwanqa waqaya wakpi ruwarusqaku waknatapas señorata nispay. Hinaptin chay inglesia waklawnin karqa llantuturayaq qaqa sikin wayqo. Chaypim monturakuchkasqaku tunpa upa upalla killillapi runa llumpaycha pelarayakuchkan. “Trai gasulina caraju, trai gasulina caraju” nispanku. Hinaptin waknatachiki ñuqatapas ruwaruwanqa, maymantaq risaq nispay yuyariruni an kay ukupi. Isais hermano Isais Huamán, uchkurqa pakakunaypaq nispan, icha chay uchkuqa qina kachkan. Chayman yaykuruyman nispaymi musyuruni chay niptinmi, sachachakuna kayna jundo sachachakuna kachkan. Hinaptinmi chay sachachakunapas manam rimarinchu, upallachallam waqa chawpinta pasaruptiy hinapaymi chay uchkuman muyuykuptiy chay uchkupi kachkasqaku hermanakuna, kimsa yaykurusqakuqa wasan na kañasqaña, yaykurusqa, huk makin apasqaña yaykyrusqa, hermanuwan. Juk iskay hermana hinantinmi pitaq? Niwaptin ñoqam hermana niptiy yaykumuy upallallaña rikuramusunkim niwaptin yaykuruni campu, campu wasiman inaña yaykuruni wawa qepikusqa hinaptinmi chay qaqa uchkupi ñuqa tiyani tutaytuta wasaymanta chay wawaypas nuyuramunña, yaku nuyuramuwanña, yaku chiriramunña hinaptin wawaypas puñurunchu? Kay wañurunchu? Imaynataq nispay bagarachini millqayninman. Hinaptin chay millqayninpipas manamia aguantanichu chiriruwaptin. Pampachaman churaykuspanñam tiyachkani, parapas chayakaykamun. Parachu no sé chayamura. Imaynach qamanta yaku pasakamuspan nuyuruwanku, nuyuy nuyuyñam chaypi tiyachkaniku, hinachkaspaymi chay uchkupiña yuyayman yayakuruni, an iskaynin mayur wawaykunapiwanmi tiyaraniku, karqanikuqa vigiliyapiqa wawaykunatachik aparunqa, wawaykunata, warmakunatam apanmi ninkumikiriki nispay. Hinaptinmi chay wawaykunaman kutirusaq, qinam kachkan loygochik chay wawaykikuna nispay lloqsinaypaq kaptin chay huknin hermana,qarkaruwan amaña lluqsiychu hermana, luygum papanchik qarkaykunqa, manam apanmanchu wañuruptinqa pamparusunchik niwaptin, kedaruni. Qinapi, chay uchkupi, hinaptin, manaña achikyarikamunñachu, manañam achikyarikamunñachu, qinaptin puraminte chay iskay wawaymanta, puraminti luku hinaña kachkaptiy achikyakaykamuptimpas, achikyakaymuptinmpas lluksirinaypaq kachkaptiyku kaqllamanta bala toqyaykaykamuptin chay qawa lawpi runakunaña rimarirun, kaqllam chay qanaypi kakuchkan ama lluqsimuychikchu nispan qayakun, pitaya maych qayakumpas. Hinaptin, qinapis kakuchkan, nispayku pakakunikuraq. Achikyaqtapas, chaymantaña hinapi llapa vicinuykupa ekunta uyariruspayña lluqsiruniku chayman uchkuchamanta.
Hinaptinmi cultuman pasaykuniku. Wawaymi kanmanchu nispay. Hinaptinmi warmi waway chaypi decisaynayuq kachkan, decisayuqniyuq chika payta wañurachisqaku. Huknin ñataq qari waway qina payman qatiq, hinaptinmi payta qawaykuspayqa wakna qanalaw lliwachata huk wawacha marqakusqa hamuchkasqa, kay orquchanta qaytarusqaku na kuyupaparukuptinsi “kaqaya kay allquqa kawsachkasqaraq” nispa qaytarusqaku urkuchampas tepqakuqpaq, chayman lluqsira lluksimanichi monte ukumantaña, chay wawachatapas, warmi wawachatam, kañarusqaku qasquchanta chaymi ninachanta wañurachispa chay waway marqarikuspan aparusqa qanayman, chay wawachata consoylasqa wañurachiwasunmi upallallam kanki” niptiy. Chay wawacha mana rimarisqachu upallachalla chay nanaywampas, chay kañasqa wawa upallachalla achikyasqa.
Hinatinmi hermanuykuna chaymanta pasaykuni esposuyta maskani. Esposuyqa wasiman kutirqa wawachankuna apakusqa chay taksa wawachaykunawan. Hinaptin maypichiki esposuypas wañun. Ñachik kanmanchu nispay qawaykachakuchkaptiymi rikuriykamun payqa makin walsiyasqa, makinta urmaruspa kikinña walsiyarusqa. Hinaptinmi chaymanta kutiykamuspaykuña apaniku wawaykuta. Huk manam runatapas chaypi tariranikuchu alma apanaykupaq chay inglesiamanta urqunaykupaq manam tariranikuchu. Chaymi ñakarichkaptiykum Machentimanta qamusqaku chay llapa patrullakuna. Hinaspan paykunaña chay iscuyla wasiman muntuykaysiwaraku allqo wañusqata qinaña. Pilaykasiwaram chayman. Hinaptinmi chaypi mana ni imayna quñunakuyta atinikuchu chaypin muntunpiña velaniku. Chaymantañataqmi pantiyunman apayta atinikuchu; pantiyunmanpas qina chay patrullakuna apaylla aparaysiwanku. Hinaspanmi pamparuychikña ya, manañam naymankuñachu ñuqaykutapas mandawachkanku huklawman, niptin chay uchkupi chaypin pampanku. Pampanankupaqpas uchkuytapas manam atirakuchu. Manam tariranikuñachu runatapas chaypi. Hinaptinmi chayna ñakarichkaptiyku no se maymantach hermanonchikuñachu qamura, imaynach kampas huklaw naciyunmantam ringukunam qamun, nispanmi ciertutatam ringukuna altu altu ringukunam qamusqaku chaypim fototachiki wañukuqta urqumuraku llapallanta quñuykuspan, llapallanta qawaykuspa, urqumuraku, hinaptin chaymanta chaypi pamparuspayku kutirimuniku pero manam wasiykupi aguantaranikuchu chay orapiqa mana llumpay manchakuspay. Karurachu ñuqapaqa hinachkaptinmi chaymantaqa qepatañam llumpallumpayman manchakuy karuptin manam aguwantaymanchu, manam kaymanchu pasakusunchik Machentiman nispan esposuyta niptiy pasakuruntaq ya wasipi llapa imata (Maru) saqirusunchik llaveruspa nispa niptin wawachaykuna kedaq kaqta aparikuspayku Machenteman pasakuniku. Chay Machentemantam semanamantañaq kutirirqamuniku, chayman chaymanta patronakuna, militarkuna kutiramun Ccanuman. Hinaptin chayman confiakuykuspayku ñuqayku kaqlla kutimuraniku Ccanuman. Kayna kachkaptiyku kaqllamanta, chaymanta iskay killaman aguantaykuspaykuña kachkaptiykum huknin wawaychata chayna kedaqchata warmichata aparurqa bala. Hinaptin chaywanpas chayna kawsaq Diyustachu alabanchik, imatataq kanan manam alabachwanchu de una vez tukisunchik qepaman tumaypi kanan purisun nispa esposoy pasay pasaypachata locuyarura. Hinaptinmi nini manam papa kikinchiktaqa kaqaya librawachkanchik wawanchikunallachik wañusunpas. Kaqaya papa Diyus librawachkanchik warmi qarita, hinaptin kay parte wawanchikunataya qespichisunchik, papanchikman kutiykuspanchik quñunakusunchikyá nispayku quñunakuraniku. Hinachkaptinmi chay inglesiyayaman kaqllamanta juntamuraku, kaqllamantam papanchikpa churin juntaykuraku, llumpa llumpaychata chay inglesiyaman.
Hinaptin chaypi sirvikuchkaptinkuñam chaymanta chayna aguantaspayku kachkaptiykuñan esposoytapas qina chay runakunacha qepaman qamuspaña wañuchinku. Chaypim ichaqa kedaruraniku totalmente ñampi, allqo wischusqa qina, wikapasqa qina kedarurani. Manam ni mayman yaykuyta atinichu, mana reqsiqme kay Ayacuchuman ripumuni hinaspaymi ni mayman saruyta atinichu, hermanuykuna chayma, alto hina sipikachkan huk señora, imanayku, ima patiyku, chaymi payña pasakachawara mana reqseqta. Makiymanta aparikuspam, aysakachawan kaypiña. Kaypiña kaypi kasunchik niptin hanan wasiypi serviciyuchayta imaytapas saqeramuspay, chayman kutiptinmi chay hermana aviyaykuwan, aptaynintam carru rin chayman, chayanqa amañam bajankiñachu niwaspan. Hinaptin kay ripumuspay kaypiña kachkani pero manam kaypipas conformichu kani. Hermanuykuna kaypiñam wawachaykunata educaspay kani.
Chaymi esposoymanta kedarani tawa wawayoq iskayqa bin yuyayniyuqkunaña, tawan menor akapakuna kedaptin chaywan kedaspay chaykuna estudiyachinaypaq mana atinichu chay yuyayniyuqkuna estudiyasaq niptin. Chaykuna mantiniyta mana ni utilisnimpaq imampaqpas mana qaypachinichu. Sanum kaytaqa kani, ñuqaqa hermanu, manam pero manam atinichu ni imayna ruwayta, ni negociyuntachu imapas ruwayta atinichu. Hinaspa hermana kaypi waqapakuni “imatataq ñuqa ruwasaq mas bien chay chakraypi kamuyman, ama kuyumuymanchu karqa, chaymanta” nispay waqapakuni muyurini Ayacucho llaqtapi Hermanullaykuna. Chaymi wakin hermanunchikkuna kachkan, rispayki ya testimullaykita willakamuy yanapasunaykipaq niwaptinku kanmapas, kanampas qamurani hermano ama hinallayá kaychikchu hermano. Ñuqapas kanan uywachkani tawa wawachakunatam lliw warmi wawaypam kedan wawachakuna. Masayñataq eqoyaywan wasipi wañukura hinaptin tawa wawachakuna kedan taksachakuna chaytam educachkaniku yanapanakuspayku warmisapa pura. Imatataq ruwasunchik, imatatq kaypi llamkasunchu, imaynataq niptin manam ni imayna ruwayta atinikuchu. Chay wawakunata iscuylaman churaruspayku hinaptinmi chay wawaypam tawa wawachankuna. Ñuqapam hukcha taksacha kachkan chaykuna edukaywanmi llumpa llumpay waltapi kani hermanuy hinaspaymi waqapakuni, imatataq ruwasunchik kay llaqtapi mana kaypas ni ima kanchu ruwaypas ni yantapas, yakupas qollqechalla, luzmanta yakumanta pagana.
Hinaptin hermano chaykunan llumpay, llumpay sasapi qina kaspayku imatataq ruwasun nispay piensamientuwan tutapas pachapas wischuwanraqmi qatarirun papanchikta orakuspay mañakuni tuta punchaw. Papanchikwanmi ñuqa kachkani hermano manam qonqanichu papanchikta, hermanullaykuna chayllam papa, ñuqapa testimoniyuy, chayllam willakuynniy hermanoykuna.

Voz del señor Máximo Maule Huacho.
Premeramente, les saludo a la Comisión que están acá todas las autoridades. Yo también voa alcanzar mi testimonio a la Comisión, qué ha sucedido el veintitrés de febrero 91 eh... con este subversión, porque en primer lugar yo mi llamo Máximo Maule Huacho y yo soy de la comunidad de Ccano, eh... en esa matanza ha fallecido mi mamá, mi hermano, porque eses señores senderistas han entrado con tres carros, en trescientos, llenecito. Uno ha bajado en el parque, uno ha bajado en la entrada del templo, uno ha bajado en la salida. Tonces, ese momento teníamos la vigilancia entre nosotros, como Difensa Civil, porque... la vigilanza no ha vigilao al carro, sino de frente a pasó. Tonces, esa noche, el día sábado era, el sábado yo estuve ahí. Tonces eh... los hermanos me invitaron, mi mamá, mis hermanos ahístaban. Esta noche, hay quedar, estamos haciendo la vigilia. Yo le dije, no, no va a quedar tengo que ir urgente Calicanto, diciendo mi ido con mi hermanita menor, tenía doce años. Yo ley llevado ese mi hermanita, mi ido a Calicanto.
Tonce esa noche entraron y a mataron todos los hermanos que istaban en vigilia en esa noche. Tonces cada mañana pasaban timpranito los carros por Calicanto. Entonces ise día no pasaba, tons, como me conoce mayoría, mi han pasado la voz. Primer carro llegó como diez y media ya de la mañana y llegó una noticia, sabes que Máximo, a tu mamá lo han matado en Ccano y sin cabeza está tu mamá y tu hermano igualito está tripa afera. Lo han matao bastante hermanos ahí están. Y no sé, otra forma me puse yo también ise momento. ¿Sirá cierto o será mentera? Ise momento no había carro, yo me vení corriendo de Calicanto, me alcanzó un carro y yo le atajao.
Con ese carro llegué a Ccano y estaba muertos ahí, toda la gente estaba triste, llegué, pregunté; en ese momento pes, antes no había armamentos, pesadas la defensa no siquera Máuser, solamente habían calibre diecisáis y las tirachitas, pero la gente era bien organizada en Ccano... como Ccano es primer... han alevantado la defensa ahí, han organizado, por ahí era más odiado por los senderistas. Entonces llegué, el sendero estaba muerto, ahí. Han matado dos senderos. La defensa también han matado a ellos, por eso se han rendido. Tonces llegué y averigüé. ¿Dónde están, mi hermano, mi mamá...? ¡Arriba están!
Llegué ese lugar y mi mamá estaba sin cabeza, lo han tirao un bala en la cabeza... y no podía llorar nada, otra forma, y mi hermano... justamente sta señora es mi cuñada... es... a mi hermano lo han matao ahí, pe. Ley mirao a mi hermano y lo han tirao un cuchillo al cuello y una punzada en el estómago y la tripa estaba afera; ese momento mi encaprichao fiamente, cómo, totalmente, yo no podía llorar sino mi hi incaprichado, ahora sí puedo agarrar siquira autoridad en la difensa, yo tambén quero morir, sino yo también quero luchar y matar esos hombres como, como ha matao a mi mamá. Una madre como ustedes saben, la madre vale mucho pa sus hijos...
Llegué ese momento, hey mirao a la iglesia, la iglesia como treinta centímetros estaba de sangre en la iglesia, toas las bancas rotas, todo; y llegaron los jueces, los guardias a verificar. Y ya repartimos las cadaveres para enterrar, pos, como treintaicuatro cadaveres. Pes, ese es fertecito. Entonces ese momento, mi cuñada lo han llevado al hospital, porque acá hay pues dos huesitos, ese el otro huesito, lo ha llevado la bala tonces, la otro huesito nomás está ahí. En realidad lo han llevao a Ayacucho; todos los... no sólo a él, sino a bastante.
Las niños, actalmente, están viviendo quemados, algunos, acá, di mi vicina actualmente que no sabé sin... ha perdiu su ojo, una señorita Isabel Huamán, ya tiene dieciséis años, esa chiquita, también está sufriendo, todo eso ha pasado ese momento. Hemos enterrado a mi mamá y a mi hermano, y un dolor, esa ípoca hemos pasado por eso... (Fin de lado B de cassette) ...ese chiquita yo le he criado, pero ahora es grande ya, ya tiene isposo y como mi cuñada no, no pude iducar sus niños, yo siempre estoy ayudando, este año también, como dice que ya no iba poner al colegio, porque iban a regresar a la chacra, yo le he dicho, pues yo estoy vivo todavía, como se llama, van a estar en la casa. Solamente tú ayudas en tus pasajes nomás, ya, yo les voy ayudar. Entonces en ese sintido, estoy ayudando a mis sobrinitos, y así que este momento he venido a testimoniarles sobre ese caso que ha ocorrido anteriormente.
Nosotros en realidad, no himos encontrado niuna justicia ¿no? en ise momento. No solamente en Ccano, en todos los lugares ha pasau istas cosas, capaz ya no queremos recordarlos, porque es un dolor, para nosotros recordarle ¿no? capaz de llorar, algo, otra forma ¿no?, tonces más bien estamos olvidados, de estos casos, este momento, acá la Comisión estoy declarando las cosa, iste momento queremos un apoyo pa los niños en la educación o en cualquiera cosa ¿no?, ahorita algunas siñoras, yo también quiero reclamar di esa comonidad, algunos no saben, porque istán a las justas viviendo en la chacra y no hay económicamente por falta de iso, no han venido a testimoniarles, algunas viudas, algunos viudos, niños férfanos han quedado, justamente mi hermana istá criando dos niños férfanos, y así ha quedado intonces, estoy anunciando esa comonidad de Ccano a los treintaicuatro muertos, entonces gracias por esta audencia, este momento.

Voz de comisionado.
Don Máximo, señora Maximiliana y señora Asunta, no saben ustedes lo doloroso que ha sido también para nosotros recibir esta... este testimonio de ustedes. Les acompañamos en el dolor que sienten, el haber sufrido la desaparición, la muerte de sus seres queridos. La señora, haber quedado lisiada, todo esto nos sirve a nosotros y con la ayuda de ustedes, vamos a llegar hasta el final. Esperamos, llegar hasta el final para conocer la verdad, y ojalá podamos hacer que también la justicia llegue a esos lugares. Muchísimas gracias por el testimonio que ustedes han dado.

Voz de testimoniantes.
Muchas gracias, señor, de igual manera, les agradicimos

Doctor Salomón Lerner Febres.
Señores vamos a suspender la sesión, por quince minutos, la reanudaremos exactamente a las once y treinta, gracias


Caso 11Caso 12Caso 13Caso 14Caso 15Caso 16