Final Report
Our Work
Regional Offices
Agreements & Norms
Finantial Information
Balance TRC
Links
Sessions with Institutions
International Seminar
Public Hearings
Disappeared persons
Exhumations
Photograph Project
Photo & Video Gallery
Press Releases
Speeches
Bulletins
 
 
Audiencias de CasosAudiencias TemáticasAsambleas Públicas
  Audiencias Públicas en Ayacucho
Regresar
 

Audiencias Públicas de Casos en Huanta

Cuarta Sesión, 12 de abril de 2002, 2 p.m. a 7 p.m.

Caso 21. Testimonio de la señora Juana Potosino Curo

Doctor Salomón Lerner Febres.
Bien, vamos a ver el último caso de esta audiencia pública y para ello citamos a la señora Juana Potosino Curo quien nos va a brindar su testimonio, sobre lo ocurrido en la comunidad de Canayre.
Les ruego se pongan de pie.
señora Juana Potosino Curo. ¿Formula usted promesa solemne de que su declaración la va hacer con honestidad y buena fe y que va a expresar sólo la verdad en relación a los hechos que cuente?

Voz de Juana Potosino Curo.
Sí.

Doctor Salomón Lerner Febres.
Gracias asiento.

Voz de comisionado.
Señora Juana Potosino, los miembros de la Comisión de la Verdad y Reconciliación le damos a usted nuestro sincero agradecimiento por su presencia en este lugar para dar su testimonio sobre los lamentables hechos que seguramente usted nos ha de contar, sucedieron en la época de la violencia, queremos que usted se sienta cómoda, segura, y con la máxima libertad, esperamos, nos cuente ese relato, que con mucha atención lo vamos a escuchar. Puede iniciar su relato, señora.

Señora Juana Potosino Curo.
Muchas gracias, señores padres, señores Comisión de la Verdad y Reconciliación. Ñuqa kunaqn tarde yapallaykichik kaypiraq autoridadkunata saludasaykichik. Buenas tardes nispay kunanyá ñuqapas huk llaqtaykupi o familiyaykuwan imapas chay matanza horakuna pasasqan huk testimonio hina. Nadallatapas rimarimusaq uy ñoqaqa. Rimarimusaq kicuwapi manam castellanota, mam allintachu rimani.
Arí ñuqayku ochentaytrespi karaniku yunkapi. Mamaywan, papaywan, hermanchaykunawan kuska. Chaymantamantamá arí terrukukuna rikuriramun qinaptinqa hukmanchá kuyñu rikurirun, soldadukuna qamun patrullawan, hinaspa chayaramun. Hinaspa wasipi tariraruwanku, chaypi tariramuspaqa llapa runatam wañuchiq. Chaywanmi sustuwan ñuqayku masta monteman eskapaq kaniku. Montellapin kaq, kaniku. Patrulla chayaykamuptinqa, escapaspaykum huk muntipi, urqukunapi, puñuspayku tutapas achikyaq kaniku. Chaypi sankudukunawan tkuchikustin chayna kachkaptiykum huk vuelta yapan qamuynimpi huk chakrawasipi yachakuqkuna señorkunaman chayarun hinaspa qalachata formaykachispan wawantinta, ñutuchantinta, lliwta wañurachispan kañaykun wasipi. Hinaspan chaykunata ruwaq soldadukuna, kay navalkuna qamuspa. Chaykunamantapas manchakuy, terrukumantapas manchakuy. Chaynamá ñuqayku escaparaniku wak y puerto ukupa lawman lliw runa. Diyorna Chayman escapakun hinaptin ñuqaykupas chayman escapachkaptiykum, arí río chimpana, río Mantaro, chay chimpasqaykupim huk kuñaduypas wañukura balsapi chimpachiwachkaspankum, balsa aparuptinmi pay chay balsantin chinkarura. Churichankunatam dejarura kimsata. Hermanay chaypi viuda kedan. Arí qepa qamuqkuna chimparachiwanku ñuqaykutaqa. Chaypi kedakuniku, chaypi velaykuspaykum pasakuniku.
Arí mamay, papayita niniku wak eskapaq señorkunata qatikusunchik, pasakusunchik papay nin, mamay nin manam hija, qayparamuwaspanmi ¡as! Terrukukuna, hinaspa wañurachiwanmanku, mejor ñuqayku kedasaqku qamllaña hija qatikuy. Hinaspaya caminuta reqseramuy niptiyku intocis, papá mamá, kayllapim suyawankiku, ñuqaya caminuta reqseramusaq, hinaspaykum kutiramuspaykum pusasaykiku nispayku chay piensamientuwan ukuman iskapaniku. Chay punchawmantam rakinakuykuniku papay mamaywan, hermanachaykunawampas manam tupaykunichu hasta kunan punchaw.
Chaymanta terrokukuna, chayarusqa paykuna, apakun monteman chay Viscatán, montemanmi, apakun mamay papayta, hermanaykunata, iskayninta, mayor hermanaytam kimsamta wawachantinkunata, chaypim lliw wañurunku, manam tapukuytiykupas ni piy rikuqnin kanchu, manam pipas rikuqnin kanchu.
Chaypi arí papaypas chay pusasqaankupi montipi maypiya chaypi wañuchiraku, manam ñoqa pampanaypaqpas rikunichu papayta ni mamayta, ñoqam kani ferfanom. Iskaychallaykum escapani huk hermanachaywan. Chayna kachkaspam kasqa arí tukuy Huancayopi empleakustin puriniku, Limaman chayaruniku. Chaymantaqa kasqam kutimuniku Canayriman, año mil novecientos ochentaycinkupi. Canayriman kasqa kutiykuniku, chay manayá kasqachu chakrapi ya kasqa, kasqa agrupasiyunña quñunakuypi huk qawaqllapiñam yachasqaku, chaypi yachachkaspaykum, arí, esposomampas chayaniku, huk matrimoniyupi, karqaniku.
Chaynapi kachkaptiykuñataqmi ñataq añu mil novecientos noventaynuevepiñataqmi matanziya karun musuqmanta. Chaypi kachkaraniku huk ayunupi hermanukuna, achka kachkaraniku inglesiapi, tawa punchaw wakiqnin; ñuqaykuqa iskay punchawkullaraqmi ayunaruraniku. Chayna kachkaptiykum huk terrukukuna chayakaykamun botewan. Botipim qamusqaku, botitaqa manam sumaqchata rikuranichu. Pero siete botes ninku, tawa botes mana qawaykuranichu chay boteta. Colto ukupi kakuchkaptiyku arí, primuyqa chayaramun Absalón Cruz, Maura Quispe, Maura Quispe, maypim kanki, documentuykim may. Waqa qamukuchkanmi botekuna. Primer botem qamukuchkan bandera blankawan, qepan qamuqñataq bandera peruanawan, ultimo botem qamuchkan bandera, puka banderawan. No se, ima botechá wak qamukumpas, patrullachu o terrukuchu. “Terrukuchusmi hamukuchkan escapasunchik nispan”, chay chayaramun chay primuyuq. Hinaptin ñoqapas kultumanta pawaramuni. Hinaspay documentoymanya kurrisaq, dokumentoyta ñoqapas apamusaq, nispa inglesiamanta lloqseramuspay corremuchkaptiymi huknin hermanawan tuparakuruni inkinapi. Hinaptin nillawan: “Uy Juana, amayá kurriychu, balma kurrikamuchkanña, qapiramusunkim, kaytañam lloqakamuchkanku, mejor eskapakusunña”, niwaptin kurriniku.
Escapachkaraniku kasqan kulto lawman. Chay colto lawman eskapaspaykum kachkaptiykuqa qepaykupiña, “ay miserables terrukos anden a formar, andan al campo”, nispanmi qepaykumanta balawan kachaykamuwanku. Hinaptin kasqan chaymantaqa kutirichiwaqnku kanpuman. Kampupi quñuruwanku, qalayqalayta, warmantinta, machuntinta, payantinta, xchaypi kaq kedaqtaya qalaychata quñuruwaspanku pampapi laqarayachiwanku. Warmachay ñuqapa kara, manaraq watachayuq, chay waway ay musllakurqam, mana imayuq bolsachayta wawaykunapa pachantin chaypi laqayaraniku, qalaypi, chaypi kaq iskapaqmi kaptin, iskapan, Pero chaypi kaqa, lliwchan sayaniku, laqarayaspan nadata umaykuta kaynata quqariykuptiykupas yaqa aw wachin sayay nispanmi, balata kachaykamuwanku.
Hinaptinmi, total pampapi wawachallaypas dismayasqatam chaypi laqayaraniku. Chaymantan, qarikunata aparte quñurun huk lawman. Hinaspanmi machukunatapas aparti. Si warmachakunata diez añusmanta huklawman chayna quñurun, chayna uñachayoqkunañana kedaruniku. Chaymantam vacio ukuman yaykurachinku qarikunataqa, lliwachata. Hinaspa ñuqaykutaqa niwanku: “Chay warmikunaqa richun con inglesia evangelikaman, inglesia evangelikaman qatiruwanku. Chayman pawaniku. Chaypi kapchiqtaqa, posta punkupiqa wañusqa kachkasqa uchu personas, líquidu rumiwan. Ñutuyñutuymi chaypi kasqa. Chaypi hermanokuna wakiqmi, wakiqni qina mana hermanokuchu, lliw makin kablewan watasqakamam chaypi uchu personas o ñutqunkumantapas ñutqunkupas rumiman pawaykusqa. Chaynata qawaruspaykum imanasaqku hina qawanta pawarunikupas, yawarnimpas waspirikuchkaptin y pawaruspanku inglesiaman riniku.
Chayta qawaspa huk hermana currichkara wawachan qepekusqa, payta balyarunku kurrichkaptin, “correy y coltuman inglesiaman yaykuy” nispa, niwaptinmi wischukuykun. Baleyaruptinkum mana kurrinchu, waknachi baleyaruwasun nispankum qina ñuqaykuqa currichkaniku inglesiaman. Inglesiyaman qalaychatam señorakunataqa chaypi wichqaruwanku. wichqaruwaspankum huk iskay kapuchado yaykun punkupi, armayuq naruwanku, este cuydaruwanku, mana maynimpas lloqserunaykupaq. Chay ukupi, chay ukupim, huk wichqayaraniku una unaysu. Ima ruwakuyta atinikuchu chay hora, ima esposollaytapas, wañurachirakuñachik waklaw eskinaman paytaqa pusarusqaku sapachaypi hina primontintawan, hukllaman makinta wataruspaya wañurachisqaku. Chayman kachkaptiyku tardellaña, las tres de la tardetam, chay yaykumuraku. Hinaspam las saistaña chay huk comando kasqa alturuna, hinaspa lintiyuq yaykumun. Hinaspanmi chay, chay colto punkumanta nimuwanku: “Ah terrukupaqa, mana valeq arman, ninkichiktá, juqueten arman ninkichitá, kaqaya kay armayku kay mejo mijor arma, qawaychikyá, kunanmi kay padrón makiykupiña. Kay padrumpim qalayqalayta sutikichik kaypim rimachkan. Kaymantam mayman, chayman eskapaptikichikpas qurqusaykichik uno por uno. Amam willakunkichikchu chay Ichi Huamán yanan Huamán, chay miserableman pitaq rinqa willakuq. Chayqa wañuqmá”, nispay chay kumando niwanku.
Arí achkan viuda kedankichik. Ñoqaykuqa dejaykiku qamtaqa warmimanta nacesqaykurayku, deqaykuykiku kunan kutimusaqku, chay patrullakuna suyaq. Kutimuspaykum chay qalaychata wañuchisaykiku sí chay Yanan Huaman willakaramuptikichiqa” nispanmi punkupiri dejaykuwanku. Chay nispanmi lloqseramuspanku chinkakurunku.
Chaypi kachkaptiykum huk warmacha kuñaduypa sullkachan charamun. Hinaspa niwanku: “Tiyay ya ama waqayñachu, amaña waqaychik~mnachu pasasunku chaykunaqa, pasakuykunñam ñam wañurunñam papaypas tiyuypas wañurunñam, amaña waqaychikñachu”, nispanmi chay warmacha, chayaramuwanku. Chayña coltumanta lloqseramuniku. Hinaptinqa qaspaykuchkanña, chay qaspaykuytaña pawaniku. “Maypiraq wañusqakuna kachkan”, base ukuta. Base ukupim kasqa primero punku yaykuykunapi kuñaduyta kay kunkanta kaynamá kuchurusqaku cuchilluwan. Hinaspa wasampi kimsa qawapi tuksirusqaku, kimsa qawaq tuksirusqa. Chay ukupi, tantu runaqa liquidu kunkan kuchusqa. Pero manam ñoqa yaykuyta atiranichu, yawarmi yaykukaramun kaytam chakiy imam puraminti yawar. Hinaptin manay tutaykuchkanña apenaschil kuñaduytalla qawaykuchkani. Hinaspay kutirimuy nikuwan. Hinaspay esposoytañataq maskani. “Manam kaypiqa kanchu payqa” niwaptinku, arí wakna eskinapim paytaqa wañurachisqaku. Kay iskaynin makintaqa Samuel Sancheztawan, Julián Sanchis iskaynin primuntinta watarusqaku cablewan. Hinaspa chay paytaqa wañusqa dejarusqaku, esquina kantupi.
Chaynas si ñuqayku totalmente kaniku. Arí wawaykuñaqpas totalmente traumawmi. Kunan chay chullalla waway kedara. Pero kunan sí, catorce añusniyuqñam. Pero mana educaciyunnin kan. Kay estudiyunpipas allin preparasqachu. Pay kawsaspam maynataraq kuyanman kara, nispam pay chaykunata piensaspanmi estudiyuntapas manam atipanchu. Chaypim wañura tretayuchu warmachawan, trentaynueve personas. Chaypim wañura, chay matansiyapi. Chaymi ñuqayku mañakuykiku señores de la Verdad, justiciayá kachun, amañayá kaynan qe papunchawman mam chayna matansiya kachunchu. Ñoqa tantu, tantutam agradecikuykiku kay señor de la Comisión de la Verdad kayman chayaskanuspaykiku kayna willakuyniykuta uyariwasqaykikumanta. Agradecikuykikum ñoqa mañakuymanmi kay kuk ferfano wawakunapaq, huk imapas apoyu kananta. Manam tantusum kay rikuq ferfano wawakuna. Ñoqallapam chullalla. Hermanachaypapas chullallam. Pero wakiqnin viuda masiykunapaqa tawa, kimsa chayman wawakuna kedan. Chaypi arí paykunam wakiqnin mana totalmente educasqa. Ayvecesqa manam mamaqa atinkuchu trabajayta, imanayta manam qollqepas kanchu. Educanaykupaq is, chaywabni chay wawakuna, achka wawakuna, kunan purichkan callipi, huk llamkapakustin chakrapi. Mana estudiyachisqa, chay ferfano wawakunapas ¡nuqayku munaymanku, huk imapas kanman apuyu. Estudiyunkupi chay... (cambio de cassette, inicio del cassette 11) ... Copacampacam kasta chakraykutapas manañam reqkuñachu karaniku ñuqayku. Ñuqaykupa chakraykum kanayrinmantam huk ura puriy eram, señores. Hinaptin manañam, ñuqaykuy rirakuñachu. Hinaptinmi chayna kachkaptinkum ñuqaykupas kaynay rimanña agrupakururaniku. Chaypi karqanim qosaywan hinachkaptin niram. Chaypi yaykuykamurqaku, vintisiete de febrerupi seis botes yaykuykamurqa. Karqa chik trescientos o a cuatrucientuspas karqaku subversivukuna. Ñoqa inglesiyapim karqani. Qosayqa hina wasiyta kutirirqa. Hinaspam nira: “Boteta rikuruni hamuchkaqta”. Hinaspa nirani: Ämaña riyñachu”, nispay. Hinaptinmi niwarqa pay. “Nuqam presidente, ñuqam chaskimuyta debeni llapa defensakuna qamuqta”, nispan nira. Pasarqa señores, payqaña, hapirusqakuña paytaqa inglesiyapi kachkarani, warmachay kimsa huk wata kimsa killachayuq qepekusqa karani. Hinachkaptin, “uy miserable, hamkuna riychik kampuman”nispan niwanku. Hinaptin campuman pasaraniku. Kampupi pakcharachiwan, hinachkaptin qosayta qorqoykamunkuñataq formsiyunmanta. Hinaspanmi pasachimunku waway marqakustin hukta qatariruni, qatariruptiymi huknin pawaykamuspa umaypi waqtaruwan kulatanwan. Hinaptin ñuqa nirani ama kaynata maltratawaychikchu, mejor wañurachiwaychik, wawantinta, nispa niptiymi chay nirqa: Fefe kay warmin deskutikuchkan, kay warmim reclamakuchkan, nispanmi, señoris nira. Hinaptin chaypi, dejarkuwaraku, hinaptin wawakunata akllaykun diez añusmanta qanayman. Hinaspam, ancianokunata qawachkani lliwta hinaptin qosaytaqa uray inlgesiya catolikuman chayaykachinku. Hinaspam uchu personas murallakuykuspan huknin patadan, huknin patadan pelotata hina, kaylawman, waklawman ruwachinku. Hinaptin ñuqaqa nini kunanqa wañurachinqañachiki, wañurachispa ñuqatapas wañurachiwanqañachik. Wanurachiwaptinqa, imaynatataq wawaykuna kanqa nispay señores. Ñuqapa kanqa intinaduykuna, tawa, chay warmachakunamanta llakikurqani, ñuqapa wawachaymantapas. Hinachkaptinmi, chaynata naruwanku. Hinaptin, hermano lliwchata chaypi, kaqkunata pasaykachin hinaspan nin: “¿Quiénes son voluntariosos?, apuray compañawayku” nispa. Hinaptin lliw runakuna qatariykuspan pasaykun. Hinaspa vacio ukunman pasaykun, hinaptinmi ñuqa nichkani. “Ay imaytraraq ñuqata wañuchiwanqa. Wañuchiwaspaqa, lliw wawantinta wañuchiwachun. Pitaq wañuruptiy kay wawakunachik sufrinqa” nispa. Yo piensachkani, hinachkaptinmi chay huknin qamurun hinaspam niwan: “Uy miserable, imamantataq qam reklamakunki, ñuqaykuna kaniku, qamkunamanta mas poderniyuqmi, nispam niwanraq.
Hinaptin ñuqa nini. “Pero wañuchinayñataq hukllaña, amaya kaynata maltratawaychikñachu, maypitaq haber, kaynata huk inocente runa, maltratawan huk warmita kay kulatanwan umaypi waqtaspan”, nispa respondikuni. Chayna kachkaptin, huknin chayarqamuspan nin: “Dijaruyña ñam qusanta qapirunchikña, dijaruyña paytaqa, warmimanta nasesqanchikrayku dejaykusun llapa warmikunata, icha hukpa yapapaqpas merapuwanchikman, mirapuwaspanchik qamuptin qamuspanchik wawankunata apakusunchik, nispan. Hinaptinmi, ñuqata chaynata kachaykuwaptin, correchiwaraku inglesia katolikamanchu, inglesiya evangeliyuman correptiyku qusaykutaqa wañurachisqakuña. Inglesia posta punkupi. Hinaptin incapachkarani, paypa qawanta. Hinachkaptinmi niwan: “Maytam qam kurrinki” nispan qapimuwaptin ñataq pasaniku inglesiyaman wichqaykuwanku. Hinaspam inglesiyapi kachakaptiyku yaykukaykamun iskay. Hinaspam niwanku: “!Ah! kunaya chay Diyusnikichik salvasunkichik, kunanya chay Diyusnikichik qamuspan salvasunkichik may salvasunkichikchu Diyusnikuchik, ninkichiktaq Diyusqa salvakunmi nispataq nisunkichik, mayma salvasunkichikchu”, nispan llapa bibliyaykuta pampaman chuqara. Llapa imaykuta chay inglesiyamanta apakusqaku. Hinaspam niwara, niwarqaku yanqataq willakuwaqchik qamuspaykum qalaychata sipisaykiku. Amam willakunkichikchu, botewan qamusqaytaqa, aswanqa willakunkichikma montenti montenta yaykumusqaykutam. Si manas chaynachata willakunkichik, hinaspay kutimuspayku qalaychatam sipisaykiku nispam, niwaraku señores.
Hinaptinmi arí chaynapi, pasamunku, hinaptin correrán. Icha hermanoyta wañurachin nispay, pasarani chaynata, qanay basita. Hinaptinmi señores, yaykuykuptiy sapatuymanpas yawar quntaykuykun. Hukninman pasan, tikraykuni mana turiyta tarinichu. Huknin cuartuman pasan hinaptin huk hermanupa kunkanta kuchuruptinmi señores pelotata hina umanpas huklawman, waklawman nakuchkaptin qaparini. Imallapaqraq kay runakuna kayna kanampaq kara, nispam chayna kaspaykum, señores, ñoqayku tutaykuptin llapa imaykuta dejaruspayku, tutapasaraniku monteman, wawachayku marqakusqa, qala chakilla. Manaña aparanikuñachu imaykutapas. Kutiramuspachu wañurachiwasunchik nispayku señores. Pasakuraniku y paqarinnintintaña kutimuniku las ocho de la mañanatanña. Aw qawaramusunchik imaynaraq kachkan nispanku, tariykuraniku wañusqata. Qosayta tarirqamurani tim warmachaypuriqaña warmachay, pasaykuspan papanta muchaykun papi levántate, porqué estás durmindo papi?, nispan warmachay abrasaykun. Hinaptinmi ñuqa nirani warmachayta, “mama, dejalo que duerma” nispay señores. Waway marqakuspa pasakurani, hinaptin turiy chayaramun, hinaspa turiy nin. Imamantataq, waqanki, dejaruyña. Payqa wañukunñam nispa. Niwaptinmi mana dejaranichu. Tawa punchaw qina chaypi velaruniku hasta qamunankunaman. Tawa punchaw allquña qallarirqa, wakintaqa mana chay oralla qamurakuchu Ayacuchomanta. Hinata, chaymantam chayaramuraku llapa ejercitukuna hinaptinñam almaykuta pampaniku. Manam runapas karqachu pampanaykupaq, kikiykum uchkuraniku, kikiykum kajata ruwaspayku pamparaniku. Manam runatawampas tariranikuñachu chaypi, porque qalaycha iscapakurqa. Wakin wañukurqa, Chayna kachkaptin periodista qamusqa Ayacuchomanta, hinaptinmi willakuchkaraku huk señora Genoveva willakuruchkarqa: “Kaynatam yaykumurqa”, nispa. Ñuqapas rimarlnaypaq kachkaptiy qepaypi kachkasqa chay qosay wañuchiq runa, hinaptin kuentata quruni hinaspay niykuni huk señorta: “Señor wakmi qayna punchaw qamurqa, paymi chay runakunata wañuchin, qosaytapas”, nispam niptiy iskaparurqa chay runa señores., Hinaptin ñuqa manañam masta rimariraniñachu manchaykuspay. Kaynallaña kutiramuspanchik wañurachiwanqa, nispay señores. Mana rimariraniñachu, hinaptinmi hasta chaypi cosaschayku puchuq karqa. Mikuyniyku chaymanmi gasolinata talliykuspa keronsenta talliykuspa, mikunaykuman manama karqachu mikunaykupaqpas.
Mantaqmi, gru... viciniykupas qamuspaqa niwarqakutaqchu kaytaya mikuruychik nispa. Manam paykunaqa qamurqachu, ñuqaykum chaynachkaspaykuchik wamaq iskaparuraniku primero rantipakur rirqani Siviata, ñoqa warmachaywan hinaptinmi boteman lloqaramun kimsa runa hinaspanmi niwan: Maymantataq qamuchkanki nispan. Kanayrinmantam señor richkani, kay nata Siviata rantipakuq nispay. Imawantaq qosayki wañurun nispan niptin, ñoqañataq rimariykurani: “Kaynam suversibukuna yaykuramuspam qosayta wañurachin señor”, niptiy parlanakuyta qallaykun: “Kaymiya chaypa tal personapa warmin, kaypa qosanmi karqa presidente, kayqaya kay miserableraq puchuykusqa. Imapaqtaq kay warmita puchuykurqaku. Imanasqataq mana wañuchirakuchu”, nispa Hinaptinmanta tapuwaptinku manaña rimariraniñachu señor. Upallallarurukurani, wawayta marqakuspay kay botemantachik an kachaykuwanqaku, kay yakuman, nispay manchakuywan, señor, rirani Siviaman. Siviaman chayaruni, hinaptin hukmi yaykuykamun, hukmi tapuwan: “Imawantaq qosayki wañurun nispa”, hinaptin chaynata rimariykuptiyqa kimsaña rikurikaykamunku, hinaspam nin: “Kaymi chay Paulino Mermudopa warmin, kaypa qosanmi presidente karqa, kay warmipa qosanmi reclamarqa nata, defensa civil kanampaq” nispan,señor niwanku. Hinaptin iskapakuni huk kalliman, chay kalliman iskapaptiy qepaytam qamuchkasqaku tawa. Hinaptinmi rantipakusqayta dejaruspay navalkuna ñaqtaq chimpachkara waklawman botewan. Chaymanmi choqakuykurqani mana imayuq, señores. Hinaspay iscaparurani, chaymá chaymanta kutikurqani, mana imayuq Canayrita hermanuytam nini qatikachawachkankum nispay. Hermanuy niwan: “Ama manchakuychu nispan”, hermanoynatan Luchiwaman churanakuy escapakuspayku karaniku. Chaypiñataq, cusasnikunata riqsikururani hinaptin ñuqañataq reqsiykuspay tapururani “Pitaq señor rantikusuranky kayta, kayqa qosaypam” nispa. Chay tapuykusqaymanta, chay Luchiguapi aloqakusqayman señor yaykuramunku, chawpitutata hinaspachu tukamun punkuta. Hinaptin chay aloqakusqay wasiyuq nin. “Manam kanchu kaypiqa chay señoraqa, yachanchu, huklawmanmi pasakun” nispa. Chaypi ñoqata maskawaraku señores, wañuchiwanankupaq, hinaptin hermanuyta nini. Manam allin kaymanchu u mana wañurachiwanqakum imaynatataq wawayta uywasaq. Hinaptinmi más mayurniy niwara, amaña manaña manchakuychu ñoqachik uywasqayki nispa. Chaynaña señores niwan.
(Inaudible por llanto) Manam chakraymanpas hasta kunam rinichu ñoqa. Warmachay catorce añusniyuq, kunan chay tapuwan. Manam ¿Porqué ha muerto mi papá?. Imawantaq papaymi wañukurqa, unquywanchu imawantaq wañurqa. Ay papay kawsaptinqa manach kaynata sufrimanchu nispan”señores. Warmay wawaymi waqapayawan. Manam ñuqapa qollqey kanchu suficiente educaciyunninpaq señores. Manam ñoqa chakrayman chayanichu, porque chaypim kakunku ñuqapaqa. Canariamantaqa huk uraraqmi botewan riy, río chimpampiraq. Manam ñuqa chaymnan riyta atinichu. Chaymi ñuqa manchakuki hasta kunan imapas señores. Ñuqay imaynapas wañurachiwanankumanta, chaymi ñoqa munayman justiciyata, wakcha wawakuna kunan ukupi mana pachayuq qala chakilla purichkanku. Manam wakin viuda masiypa kanchu, suficiente qollqe. Manam kanchu imawan mantininampaq. Inaptinmi hasta suwakuyman chayarunku chay wawakuna. Hinaptinmi, ñuqayku niniku. Ay imaraq karqa qosanchik wañusqanchik kawsa kay wawanchik kayna kanampaq, nispayku, parlaspayku waqaniku.
Arí señores, ñuqayku qosayku, kawsaptinqa, allimpim kawsaraniku. Pero kunanqa manam kanchu suficiente qollqeykupas. Wawayku mantininaykupaqpas señores. Chayta ñuqa munayman. Chay wawakunapaq, justiciyan kanampaq. Amañayá kay qepamanta, kay kaymanta qepaman kanmanchu chay matanzakuna señores. Hukpas mam yaykuytaya chay wawankunarayku kachun, señores. Aj maytaq kanan sufrichkanku viuda masiykuna. Mana suficientichu kan imankupas. Hinaptin señores chaytam lliw mañakamuykichik señores ñoqa.

Voz de Comisionado.
¿Kananqa maypim yachachkanki mamita?

Voz de Juana Potosino Curo.
Ñoqaqa kaypi yachani señores. Cuarto arrendawllapim, manam ñuqapa wasiy kanchu, Cuarto arrendawllapi yachani señores.

Voz de Comisionado.
¿Huantapichu yachanki?

Voz de Juana Potosino Curo.
Huantapim señores yachani. Ñoqaqa, manamya wasiypas kanchu, ñoqapa.

Voz de Comisionado.
Chayllachu mamita.

Voz de Juana Potosino Curo.
Chayllam señor, ñoqapa rimariynin señor.

Voz de Comisionado.
Ya.

Voz de Comisionado.
Mama Juana, mama Ana. Kay Comisión de la Verdad y Reconciliaciumpi kamachi, kamachikuqkunam anchata atencionwan uyarniku willakusqaykita. Yachanikum ancha nanaynikita, llakisqaykita kay yuyarisqas kay yuyarisqaykiwan, chaymi cheqap comisyun anchata llakipayasunki, chaynallataqmi seguro kaniku kay testimoniollaykiwan cheqap kayman ayparisun. Lliw llakividayki pasaqaykimanta. Suyaykusun ya kay kumisiyun llamkaynin tukunampaq. Tukuptinmi manam ñoqayku qonqasaqchu y chayna modupim gobiernoman ayudata qamkunapaq mañakusaqku. Qamkunayá ñuqaykuwan puriyta purisun. Chay verdad y chay justicia mañakusqaykichik. Ñuqaykupa preocupasiunpas igualllam. Gracias qam qamusqaykimanta.

Voz de Juana Potosino Curo.
Voz de testimoniantes.
Gracias señores, ñoqaykum señor gracias.

Agradecimiento y clausura de la audiencia

Señores nos aproximamos al término de esta segunda audiencia pública, antes de darla formalmente por finalizada deseo, en nombre de la Comisión de la Verdad, expresar nuestro más profundo agradecimiento a la Policía Nacional del Perú que nos ha acompañado a lo largo de todas estas jornadas, al Instituto Superior Pedagógico Público José Cavero Valle, que nos ha brindado este local en el cual se ha realizado las sesiones de la audiencia de Huanta; al Municipio Provincial de Huanta; a la Unidad Territorial de Salud de Huanta; a la oficina de Servicios Rurales de la Unión de Servicios Educativos de Huanta, también; al Canal N que nos acompaña permanentemente en nuestras actividades e informa sobre ellas; a la Televisión Nacional del Perú, a quién a través del canal del Estado ha emitido a toda la república estas sesiones; evidentemente, a la prensa local; a la Asociación Civil Transparencia, a las distintas organizaciones de Derechos Humanos del departamento de Ayacucho que nos han apoyado decididamente en las actividades que hemos realizado tanto en Huamanga, cuanto en Huanta; dicho esto, procederemos, entonces, a la clausura de esta segunda audiencia.
Se han oído la lo largo de estas jornadas un amplio número de testimonios; a través de ellos hemos podido escuchar cómo han sucedido en nuestra patria horrorosos actos que repugnan a cualquier conciencia dotada de un sentido mínimo de humanidad. Se nos ha mostrado en una parte, lo perverso que puede ser el hombre cuando renuncia a los límites mínimos de la moral y la razón, pero también se nos ha mostrado fibra resistente de personas que extraen coraje en medio del terror, que en los momentos más negros viven experiencias de amor y solidaridad que, finalmente, nos restituyen la fe en la existencia.
Estos testimonios han revelado, sobre todo, cómo en un momento especialmente trágico de nuestra historia, derechos elementales e inalienables de personas y pueblos fueron desconocidos y ultrajados. Sirva esta experiencia para rescatar los valores fundamentales que dan sentido a la vida histórica y ética de nuestro país; que la memoria fiel se despierte, que la inteligencia se haga más penetrante, que la voluntad se haga más fuerte; y que, así, los peruanos rescatemos nuestra identidad y juntos de modo solidario, nos dispongamos a trabajar desde ahora en la conquista de un futuro mejor.
Doy por concluida la segunda audiencia pública de la Comisión de la Verdad y Reconciliación, realizada en esta ciudad de Huanta los días once y doce de abril de 2002
Habiendo concluido esta audiencia pública, quisiera informarles de dos hechos que continúan y ellos son, en primer lugar, el develamiento de una placa recordatoria de esta audiencia que ha finalizado aquí en la ciudad de Huanta. Lo haremos saliendo de este local y, luego, también, la recepción de una escultura que ha sido creada por una de las testimoniantes y que será entregada de modo simbólico, más que a la Comisión, al pueblo de Huanta, en homenaje a todas las víctimas de la violencia en el Estadio de Huanta, lugar de suyo simbólico en lo que toca a estos veinte años terribles que ha padecido el país. Entonces, con ello, levantamos la audiencia pública y les invito al develamiento de la placa que lo haremos de manera... simplemente, pues, sencilla. Develaremos la placa y leeremos lo que allí dice que es elocuente, gracias.


Caso 17Caso 18Caso 19Caso 20Caso 21